کودتای ۲۸ مرداد نتیجه اعتماد به آمریکا است
به گزارش پایگاه خبری تحلیلی «موج‌رسا»؛ کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ یکی از مهم‌ترین و سرنوشت‌سازترین رویدادهای تاریخ معاصر ایران است. این کودتا نه تنها به سرنگونی دولت قانونی دکتر محمد مصدق منجر شد، بلکه نقش تعیین‌کننده‌ای در تثبیت سلطنت محمدرضا شاه پهلوی ایفا کرد. کودتا، که به عنوان نخستین عملیات تغییر رژیم توسط سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) شناخته می‌شود، نمونه‌ای بارز از دخالت خارجی در امور داخلی کشورها بود.
بیشتر بخوانید
۱. زمینه‌های کودتا
۱.۱. ملی شدن صنعت نفت و تعارض با بریتانیا
ملی شدن صنعت نفت ایران، به رهبری دکتر محمد مصدق و جبهه ملی، نقطه اوج تلاش‌های چندین ساله ایرانیان برای کسب استقلال اقتصادی و سیاسی از بریتانیا بود. تا پیش از ملی شدن، شرکت نفت انگلیس و ایران (AIOC) کنترل کامل بر منابع نفتی ایران را در اختیار داشت و سهم ایران از درآمدهای نفتی بسیار ناچیز بود. با تصویب قانون ملی شدن نفت در سال ۱۳۲۹، دولت مصدق اقدام به ملی‌سازی صنعت نفت کرد که منجر به بروز بحران شدید در روابط ایران و بریتانیا شد. بریتانیا با تحریم نفتی ایران و محاصره اقتصادی تلاش کرد تا دولت مصدق را تحت فشار قرار دهد.
۱.۲. تشکیل دولت مصدق و چالش‌های داخلی
دولت دکتر مصدق که با حمایت گسترده مردمی به قدرت رسید، با برنامه‌ای اصلاحی و ملی‌گرایانه وارد عرصه شد. یکی از اهداف اصلی مصدق کاهش وابستگی اقتصادی و سیاسی ایران به قدرت‌های خارجی و به‌ویژه بریتانیا بود. با این حال، دولت مصدق با چالش‌های جدی داخلی نیز روبه‌رو شد. بخش‌هایی از ارتش، دربار و نیروهای محافظه‌کار با سیاست‌های او مخالف بودند و تلاش می‌کردند تا مانع از اجرای اصلاحات او شوند. اختلافات بین مصدق و شاه نیز به تدریج عمیق‌تر شد، به‌ویژه هنگامی که مصدق خواستار کنترل کامل بر ارتش شد و شاه را به نقض قانون اساسی متهم کرد.
۱.۳. نقش آمریکا و بریتانیا در تصمیم به کودتا
بریتانیا از همان آغاز ملی‌شدن صنعت نفت، به دنبال راه‌حلی برای سرنگونی دولت مصدق بود. این کشور با متقاعد کردن ایالات متحده به این نتیجه رسید که دولت مصدق تهدیدی برای منافع غرب در منطقه است. این نگرانی‌ها به ویژه با افزایش نفوذ حزب توده، به عنوان نماینده کمونیسم در ایران، تشدید شد. با روی کار آمدن دولت آیزنهاور در آمریکا و نگرانی‌های جدید در خصوص گسترش نفوذ شوروی در منطقه، آمریکا و بریتانیا تصمیم گرفتند تا با همکاری یکدیگر، دولت مصدق را سرنگون کنند.
۲. طراحی و اجرای کودتا
۲.۱. طرح اولیه کودتا
کودتای ۲۸ مرداد، با نام رمز آژاکس (Ajax)، به صورت مشترک توسط سازمان سیا و سرویس اطلاعات مخفی بریتانیا (MI6) طراحی و برنامه‌ریزی شد. طرح کودتا شامل چندین مرحله بود که هدف اصلی آن تضعیف پایه‌های قدرت مصدق و ایجاد ناآرامی‌های داخلی بود. کرمیت روزولت، نوه رئیس‌جمهور اسبق آمریکا، تئودور روزولت، به عنوان نماینده سیا در تهران نقش کلیدی در هدایت و هماهنگی عملیات داشت.
۲.۲. مرحله اول: تلاش نافرجام برای عزل مصدق
در ۲۵ مرداد ۱۳۳۲، اولین مرحله کودتا به اجرا درآمد. شاه با صدور فرمانی، دکتر مصدق را از سمت نخست‌وزیری عزل و سرلشکر فضل‌الله زاهدی را به جای او منصوب کرد. این فرمان توسط نصیری، فرمانده گارد شاهنشاهی، به مصدق ابلاغ شد. اما مصدق که از پیش از این طرح باخبر شده بود، نصیری و سایر افسران دخیل در کودتا را بازداشت کرد و فرمان شاه را رد کرد. در نتیجه، مرحله اول کودتا با شکست مواجه شد و شاه که به شکست عملیات پی برده بود، به سرعت از ایران خارج شد و به بغداد و سپس به رم رفت.
۲.۳. مرحله دوم: بسیج نیروها و تظاهرات خیابانی
پس از شکست مرحله اول، طراحان کودتا متوجه شدند که بدون بسیج نیروهای داخلی و ایجاد ناآرامی‌های گسترده نمی‌توانند به اهداف خود دست یابند. به همین منظور، سیا و MI6 به سازماندهی و تحریک نیروهای مخالف مصدق در داخل ایران پرداختند. این نیروها شامل عناصر مخالف در ارتش، سازمان‌های شبه‌نظامی وابسته به دربار و گروه‌های مختلف مذهبی و سیاسی بودند. این گروه‌ها در ۲۸ مرداد با حمایت مالی و لجستیکی سیا، تظاهرات و شورش‌های گسترده‌ای در تهران و سایر شهرها به راه انداختند.
۲.۴. حمله به منزل مصدق و سرنگونی دولت
در روز ۲۸ مرداد، گروه‌های مسلح و اراذل و اوباش تحت رهبری نیروهای وابسته به دربار، با حمله به مراکز دولتی و نظامی، فضا را برای سرنگونی دولت مصدق آماده کردند. مهم‌ترین اقدام آن‌ها حمله به منزل دکتر مصدق بود. در این حمله، خانه مصدق به توپ بسته شد و نهایتاً وی مجبور به تسلیم شد. سرلشکر فضل‌الله زاهدی که از پیش به عنوان جانشین مصدق در نظر گرفته شده بود، به عنوان نخست‌وزیر جدید معرفی شد و کنترل دولت را به دست گرفت.
۳. عوامل مؤثر در موفقیت کودتا
۳.۱. نقش نیروهای داخلی
کودتای ۲۸ مرداد به طور عمده به واسطه همدستی و همکاری نیروهای داخلی با عوامل خارجی موفق شد. از جمله این نیروها می‌توان به بخشی از ارتش، گروه‌های شبه‌نظامی، سازمان‌های مذهبی و شخصیت‌های سیاسی محافظه‌کار اشاره کرد که به دلایل مختلف از جمله مخالفت با اصلاحات مصدق و حفظ منافع خود، در این کودتا شرکت کردند.
۳.۲. نقش رسانه‌ها و تبلیغات
رسانه‌ها و تبلیغات نقش مهمی در تضعیف دولت مصدق و آماده‌سازی فضا برای کودتا ایفا کردند. بسیاری از روزنامه‌ها و رادیوهای تحت کنترل سیا و MI6 به انتشار اخبار جعلی و شایعات ضد مصدق پرداختند. هدف اصلی این تبلیغات، ایجاد نارضایتی در بین مردم و تقویت تصور ناکارآمدی دولت بود.
۳.۳. حمایت مالی و لجستیکی
یکی از عوامل کلیدی موفقیت کودتا، حمایت مالی و لجستیکی گسترده‌ای بود که از سوی سیا و MI6 به نیروهای داخلی پرداخت شد. این حمایت‌ها شامل تأمین مالی تظاهرات، رشوه دادن به افسران ارتش و سازماندهی گروه‌های مسلح بود.
۴. پیامدهای کودتا
۴.۱. تثبیت سلطنت پهلوی
یکی از مهم‌ترین پیامدهای کودتا، تثبیت قدرت محمدرضا شاه پهلوی بود. شاه که پیش از این بیشتر به عنوان یک شاه مشروطه با اختیارات محدود شناخته می‌شد، پس از کودتا به یک دیکتاتور تبدیل شد. او با سرکوب مخالفان، کنترل کامل بر ارتش و سازمان‌های امنیتی، و تقویت روابط با آمریکا، به تحکیم قدرت خود پرداخت.
۴.۲. افزایش نفوذ آمریکا در ایران
کودتا باعث شد که نفوذ آمریکا در ایران به طور چشمگیری افزایش یابد. پس از کودتا، آمریکا به یکی از مهم‌ترین حامیان رژیم پهلوی تبدیل شد و از طریق کمک‌های اقتصادی و نظامی گسترده، به حفظ و تقویت حکومت شاه کمک کرد.
۴.۳. تشدید نارضایتی‌ها و وقوع انقلاب اسلامی
کودتای ۲۸ مرداد، بذر نارضایتی و دشمنی عمیق مردم ایران با شاه و دخالت‌های خارجی را کاشت. این نارضایتی‌ها در طول دهه‌های بعد تشدید شد و نهایتاً به وقوع انقلاب اسلامی در سال ۱۳۵۷ منجر شد. انقلاب اسلامی به طور مستقیم تحت تأثیر وقایع ۲۸ مرداد و سرکوب‌های پس از آن شکل گرفت و باعث سرنگونی سلطنت پهلوی و تأسیس جمهوری اسلامی شد.
جمع‌بندی:
کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ نقطه عطفی در تاریخ ایران و سیاست جهانی بود. این کودتا نه تنها سرنوشت سیاسی ایران را تغییر داد، بلکه به عنوان یکی از اولین نمونه‌های مداخلات مستقیم آمریکا در امور داخلی کشورها، الگوی جدیدی را در سیاست خارجی این کشور ایجاد کرد و نشان‌دهنده تعارض‌های میان اصول مردم‌سالارانه و دخالت‌های خارجی و داخلی است. این رویداد به‌عنوان یادآوری از تاثیرات عمیق قدرت‌های خارجی بر فرآیندهای داخلی کشورها و به‌ویژه بر سیستم‌های دموکراتیک تلقی می‌شود.
مطالب برگرفته از رسانه‌ها و منابع تاریخی است.
انتهای خبر/